نام تراورتن (Travertine) از نام شهر تریولی(Treivoli) ایتالیا که معادن تراورتن فراوانی داشته، سرچشمه گرفته است.
تراورتن سنگی آهکی است که دارای منشأ شیمیایی است و از ته نشین شدن کربنات کلسیم نزدیک چشمه‌ها و غارها به وجود می‌آید و به رنگهای سفید،کرم، قهوه‌ای، قرمز یا زرد دیده می‌شود.
بافت آن متخلخل است و به صورت لایه لایه نیز وجود دارد. وجود حفره‌های سنگ به دلیل خروج گازها به هنگام ته نشین شدن و در پاره‌ای از موارد تجزیه گیاهان است.
هنگامی که آب چشمه‌ها در سطح زمین جریان پیدا می‌کنند، در اثر تغییر شرایط فیزیکی و شیمیایی مقدار زیادی از املاح آن رسوب کرده و رسوبات چشمه‌ای را به وجود می‌آورند.
عوامل مؤثر در ترکیب این املاح، تبخیر، سرد شدن، کاهش فشار، از دست دادن دی اکسید‌کربن، عمل باکتریها و جلبک‌ها است. تراورتن یکی از انواع این رسوبات چشمه‌ای است که جنس آن از کربنات کلسیم است.
چشمه‌های آهک‌ساز قدیمی در راستای گسل‌ها، از آب‌های جوی و ماگمایی تغذیه می‌کنند. آب‌های جوی با نفوذ در اعماق زمین ضمن گرم شدن و همراه شدن با گازهایی مثل دی اکسیدگوگرد، دی اکسید کربن و عناصری چون منیزیم، آهن، آلومینیوم و … به طبقات بالائی زمین رانده می‌شوند.
در مسیر راه غلظت کربنات‌ها بالا رفته در نهایت در سطح زمین هم زمان با افت درجه حرارت و فشار و خروج گازهای اضافی و تغییرات pH زمینه را برای تشکیل تراورتن به وجود می‌آورند.
آن گاه بی‌کربنات کلسیم به کربنات کلسیم تبدیل می‌شود و رسوب گذاری آغاز می‌شود تغییر رژیم آبدهی که احتمالاً فصلی است باعث تغییر میزان مواد رنگی مثل آلومینیوم و منیزیم می‌شود و لایه‌های متعدد با رنگهای مختلف تشکیل می‌شود.
تراورتن اغلب به صورت پهنه‌ای وسیع دیده می‌شود. اغلب لایه‌های این ذخایر، افقی یا با شیب ملایم مطابق مرفولوژی سطح زمین است.
تراورتن بیشتر در رنگهای کرم، سفید، زرد ،قرمز، لیمویی، پرتقالی، قهوه‌ای، گردویی، خاکستری و یا ترکیبی از آنها دیده می‌شود. تراورتن‌ها اغلب دارای رنگ روشن بوده و به ندرت در اثر اکسید آهن، قرمز رنگ و یا در اثر اکسید منگنز، سیاه رنگ هستند.
معمولاً رگه‌های سفید یا شیری رنگ کلسیتی در آن دیده می‌شود که باعث پایین آمدن کیفیت آن می‌شود زیرا به هنگام پرداخت، زیر دستگاه های ساب و برش سنگ از محل این رگه ها جدا می‌شود.
با توجه به حضور ترکیبات آهن، کلسیم و ناخالصی‌های موجود در آن ممکن است تغییر رنگ در سنگ مشاهده شود که این تغییر رنگ ممکن است به صورت لایه‌های خیلی باریک منظم یا غیر منظم باشد که در این صورت بافت مخصوص شبیه بافت چوبی به خود می‌گیرد که به این بافت شالی گفته می‌شود و دارای رگه نیست.
تراورتن سفید به مانند تراورتن محلات که رنگ آنها به صورت یکنواخت سفید بوده و رگه‌های رنگی و خلل و فرج یکنواختی داشته باشد مرغوبتر هستند. البته وجود برخی رگه های رنگی به آن زیبایی خاصی می‌دهد.
در حال حاضر ایران تنها تولید کننده تراورتن قرمز است.
تراورتن‌های رنگی مثل تراورتن آذر شهر بر حسب درصد آغشتگی به اکسید آهن با درجات اکسیداسیون مختلف (هماتیت به رنگ قرمز، لیمونیت به رنگ زرد) به رنگهای قرمز، گردویی، لیمویی و …. دیده می‌شود.
مقاومت سنگ تراورتن از سنگ مرمریت بیشتر بوده و به علت سوراخ‌های موجود در سنگ انقباض و انبساط را دفع می‌کند. از نظر برش جزء سنگهای نرم بر به حساب می‌آید و به علت زیبایی خاصی که دارد تقاضا و همچنین قیمت آن طی چند سال اخیر رشد چشمگیری داشته است.
تراورتن به دلایل زیر از پر مصرف‌ترین و ایده‌آل ترین سنگهای ساختمانی محسوب می‌شود (نبیان و همکاران (۱۳۷۰))
- مقاومت قابل قبول
- برش‌پذیری و صیقل پذیری ایده‌آل
- شرایط استخراج ایده‌آل به دلیل این که اغلب با لایه‌بندی افقی، شیبی کم و در نقاط کم ارتفاع و قابل دست یابی تشکیل می‌شوند.
- عدم وجود ساختارهای تکتونیکی به دلیل جوان بودن آنها بعد از فازهای کوه‌زایی مختلف زمین‌شناسی تشکیل شده‌اند
- زیبایی ظاهر و تنوع رنگ
- وجود تخلخل برای چسبیدن کامل به ملات
- ارزانی نسبت به سایر سنگ‌ها
در ایران زمین گستره‌های بزرگی از تراورتن وجود دارد که رنگهای قرمز لیمویی (زرد) گردوئی، خاکستری روشن یا سفید و کرم آن در نقاط مختلف کشور در دست استخراج است.
ذخایر این سنگ در کشور به ۴۵۰ میلیون تن می‌رسد که بعضی از آنها به خاطر کیفیت، رنگ و طرح‌های متنوع همچون تراورتن قرمز آذرشهر، زیبا و بی‌نظیر است و متقاضیان زیادی در بازارهای ایران و جهان دارد.
هر چند در بعضی از کشورها مانند بلغارستان و ترکیه، تراورتن لیموئی وجود دارد ولی هیچکدام کیفیت تراورتن لیمویی ایران را ندارند. این سنگ در بین طرفداران خود به عنوان یک سنگ لوکس و گران قیمت شناخته شده است و ایران تولید کننده انحصاری آن است.
اصولاً تراورتن سنگی است که بیشتر برای نماهای داخل ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد و برای نماهای خارجی ساختمان بهتر است از مرمریت و سنگ چینی استفاده کرد.
برخی از تراورتن‌ها دارای ناخالصی‌های آبرفتی و یا اکسیدهای آهن هستند که این مسئله از ارزش آنها کاسته است جز در مواردی که رنگ به صورت یک دست تغییر کند که در این صورت آن را تراورتن رنگین می‌نامند.
کم و بیش در هر گستردهای از تراورتن‌های ایران در محلات، دهشیر، رامسر، ندوشن، طرق، جنوب قم، نایبند، ماکو، جنوب زاهدان، سیرجان کرمان، آستانه دامغان و آذر شهر لایه‌های نازک و یا ضخیمی از آراگونیت – کلسیت شفاف نیز تشکیل شده است.
